Đạo văn là gì, và kẻ đạo văn phạm những tội gì?

Cập nhật lúc 10:30 ngày 12/5:
ĐÍNH CHÍNH: Trong bài viết tôi có bị nhầm một chỗ là VN tham gia công ước Berne vào năm 2004 chứ không phải 1994 như tôi đã ghi. Xin cám ơn bạn Anonymous 2 đã chỉ ra, và xin lỗi tất cả các bạn. Tôi đã sửa lại trong bài, và sẽ liên hệ báo để sửa lại!
---
Bài viết dưới đây của tôi đã được viết theo đặt hàng để góp phần vào cuộc tranh luận hiện nay về đạo văn, và được đăng trên báo Người Lao động online sáng nay ở đây. Do bài gốc của tôi hơi dài nên có những phần đã bị cắt bớt cho gọn lại, và cái tựa của tôi có lẽ cũng hơi ... nặng nên đã được sửa. Tôi đăng lại đây toàn bộ bài gốc để chia sẻ với mọi người, và mong nhận được những trao đổi và tranh luận.
----
Vụ đạo giáo trình Tài chính quốc tế do ông TNT đứng tên biên soạn đã có một khúc quanh mới khi báo chí nêu lên tình tiết chính ông cũng đã sử dụng phần lớn một giáo trình nước ngoài nhưng không “không dẫn nguồn tài liệu” . Câu hỏi đang được đặt ra là nếu đúng như vậy, chính ông TNT có phạm tội đạo văn hay không? Cần lưu ý là giáo trình đang được đề cập đến đã bị một người khác chép, và người ấy đã bị xử lý vì tội đạo văn. Cái khác của ông TNT so với người kia là trong khi người đó chỉ sao chép, thì ông TNT (và nhóm cùng đứng tên tác giả) đã mất thêm thời gian và công sức để dịch tài liệu, một việc mà GS Nguyễn Văn Tuấn gọi là “đạo dịch” trong bài viết gần đây trên blog cá nhân của ông.

Tôi nghĩ, sẽ có những người nghĩ việc quy kết trách nhiệm cố ý đạo văn cho nhóm biên soạn vào ngay thời điểm năm 1996 là hơi khắt khe. Tuy nhiên, hiện nay Việt Nam đã hội nhập sâu rộng vào sân chơi quốc tế, đặc biệt đã tham gia Công ước Berne từ năm 2004 và là thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2006. Vì vậy, việc của ông TNT không chỉ là vấn đề nội bộ của Việt Nam mà rất có thể gây ra một vụ tranh tụng ầm ĩ làm ảnh hưởng đến hình ảnh của đất nước. Do những trường hợp tương tự như của ông TNT có lẽ không ít tại Việt Nam, chúng ta cần bàn bạc để thống nhất một số nguyên tắc và căn cứ chung làm cơ sở để giải quyết những vụ việc tương tự.

Để góp phần vào cuộc đối thoại trên, trong bài viết này tôi xin đưa ra một số định nghĩa về đạo văn và những “trách nhiệm” về đạo đức cũng như luật pháp của một người đạo văn theo quan điểm của phương Tây. Hai tài liệu chính mà tôi sử dụng để viết bài này là:
1. “Plagiarism in Colleges in USA” (Đạo văn trong trường đại học ở Mỹ) của Ronald B. Standler, công bố năm 2000;
2. “Academic misconduct, definitions, legal issues, and management” (Vi phạm trong học thuật, định nghĩa, những vấn đề luật pháp, và việc quản lý) của P. A. Addison, công bố năm 2001 .

ĐẠO VĂN LÀ GÌ?
Cho đến nay, rất nhiều định nghĩa về đạo văn (plagiarism) đã được đưa ra. Những định nghĩa này có khác nhau ít nhiều về mặt kỹ thuật, chẳng hạn như phân biệt các mức độ chép từ bản gốc:
- chép nguyên văn (đạo văn - plagiarism),
- chép một phần và “chế” một phần mà O’Neill gọi là paraplage (có thể do ghép hai từ paraphrase và plagiarise, tạm dịch là “độn văn”) ,
- đạo văn cố ý và đạo văn không cố ý (intentional and unintentional plagiarism).
Tuy nhiên, cho dù có những khác biệt, thì tất cả mọi định nghĩa về đạo văn đều xem đạo đức là một hành vi vi phạm đạo đức không thể chấp nhận của một người trong giới trí thức.

Đạo văn: chép không dẫn nguồn
Đơn giản và rõ ràng nhất, đạo văn là chép của người khác mà không dẫn nguồn. Đạo văn tồn tại ở những mức độ khác nhau, tùy theo chép nhiều hay ít. Dưới đây là định nghĩa của Standler (2000):

In minor cases, it can be the quotation of a sentence or two, without quotation marks and without a citation (e.g., footnote) to the true author. In the most serious cases, a significant fraction of the entire work was written by someone else: the plagiarist removed the true author(s) names(s) and substituted the plagiarist's name, perhaps did some re-formatting of the text […].
Trong trường hợp nhẹ, đạo văn là trích dẫn một vài câu, không đặt trong ngoặc kép và không chú dẫn tác giả thật. Trong trường hợp rất nặng nhất, phần lớn của bài viết/tác phẩm là của người khác: kẻ đạo văn đã bỏ tên tác giả thật ra và thay vào đó bằng tên mình, có thể thay đổi chút ít về hình thức văn bản […].

Diễn đạt lại hoặc dịch lại ý tưởng của người khác, có phải đạo văn?
Nếu diễn đạt lại ý tưởng của người khác bằng lời của mình chứ không chép nguyên xi thì có bị xem là đạo văn không? Theo Sandler, ngay cả khi câu chữ đã bị thay đổi hết nhưng ý tưởng gốc không đổi, thì vẫn bị xem là đạo văn như thường. Tuy nhiên, trong trường hợp này cần chứng minh nghi can đạo văn có biết đến tác phẩm gốc, hoặc thậm chí có sẵn tác phẩm đó trong tay khi sửa lại câu chữ. Hiện tượng này có thể tạm gọi là “nhái văn”, một dạng của đạo văn, nó giống như làm hàng nhái, cũng là một loại ăn cắp ý tưởng.

Trong tiếng Anh, để tránh bị buộc tội “nhái văn”, việc dẫn nguồn cần được thực hiện như trong ví dụ sau, lấy từ bài viết của Sandler.

Câu gốc (vd của tác giả tên Smith):

If the solution turns pink, it is worthless, and should be discarded. (Nếu dung dịch chuyển sang màu hồng, lúc ấy nó đã trở nên vô dụng, và cần loại bỏ.)

Câu “nhái văn”:

When the liquid becomes light red, it is spoiled, and should be poured down the sink. (Khi chất lỏng đổi thành màu đỏ, lúc ấy nó đã bị hỏng và phải đổ xuống cống.)

Câu có chú dẫn đầy đủ (không bị xem là nhái văn):

Smith [citation/footnote number] has reported that when the liquid becomes light red, it is spoiled, and should be poured down the sink. (Tác giả Smith [nguồn trích dẫn/chú thích số] đã báo cáo rằng khi chất lỏng đổi thành màu đỏ, lúc ấy nó đã bị hỏng và phải đổ xuống cống.)

Việc dịch từ một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác (“đạo dịch” theo cách gọi của GS Nguyễn Văn Tuấn) về bản chất cũng giống như việc diễn đạt lại bằng lời lẽ của mình và vì thế cũng là đạo văn. Trong trường hợp của ông TNT nếu đúng là ông đã dịch gần như toàn bộ giáo trình nước ngoài thì đó là một vi phạm ở mức độ nghiêm trọng vì gần như toàn bộ tác phẩm của tác giả thật đã bị hô biến thành tác phẩm của người khác.

Không cố ý, phải chăng là đạo văn?
Chú ý là theo Standler, đạo văn là đạo văn, dù vô tình hay cố ý:

[…] [T]he intent of a plagiarist is irrelevant. The act of quoting material without including the indicia of a quotation is sufficient to convict someone of plagiarism. It is no defense for the plagiarist to say "I forgot." or "It is only a rough draft." or "I did not know it was plagiarism."
Việc vô tình hay cố ý không có can hệ gì ở đây. Hành vi sử dụng tài liệu mà không chú dẫn tự nó đã đủ để buộc tội một người nào đó là đạo văn rồi. Không thể bào chữa bằng cách nói rằng “Tôi quên” hay “Đây mới chỉ là bản nháp đầu tiên” hay “Tôi không biết đó là đạo văn”.

Addison (2001) cũng khẳng định: “Plagiarism, even if it is unintentional, is still morally unacceptable.” (Đạo văn, dù không cố ý, vẫn không thể chấp nhận được về mặt đạo đức). Tuy nhiên, theo tác giả này, nếu chứng minh được sự không cố ý, thì “tội” của kẻ đạo văn cũng được giảm nhẹ đi một chút. Nếu vô tình đạo văn thì điều đó nói lên sự yếu kém về mặt khoa học của nhà nghiên cứu, còn nếu cố tình đạo văn thì điều này cho thấy sự thấp kém về nhân cách của một người mang danh là nhà khoa học.

Cố ý đạo văn là để nhắm đến những cái lợi mà kẻ đạo văn sẽ có khi ăn cắp được tác phẩm của người khác. Nếu đạo văn không cố ý thì những cái lợi đạt được do đạo văn chỉ là tình cờ. Nhiều tác giả cho rằng những cái lợi mà việc đạo văn trót lọt có thể đem lại thật hiển nhiên, ví dụ được đánh giá cao về năng lực, hay được tưởng thưởng dưới một hình thức nào đó, nên khó mà tin được nếu có ai đó nói mình đạo văn chỉ là do vô tình không biết mà thôi.

KẺ ĐẠO VĂN (PLAGIARIST) PHẠM TỘI GÌ?
Đạo văn không chỉ là một vấn đề đạo đức của giới học thuật và cần để cho giới học thuật tự xử lý với nhau, mà còn là một vấn đề của luật pháp. Về mặt đạo đức học thuật, thông thường mỗi trường đại học của Mỹ đều có những quy định rất rõ ràng về đạo đức của giảng viên và sinh viên và các biện pháp xử lý vi phạm. Về pháp luật, theo Sandler trong luật Mỹ kẻ đạo văn bị xem là đã mắc phải nhiều tội cùng một lúc, trong đó có ít nhất hai tội là vi phạm luật bản quyền và mạo danh/lừa bịp.

Vi phạm luật bản quyền (copyright infringement)
Trong luật Mỹ, người sở hữu tác phẩm có bản quyền (trong đa số trường hợp thì người này cũng là tác giả thật) có thể kiện kẻ đạo văn ra tòa án liên bang vì vi phạm luật bản quyền. Trong bài viết của mình , Sandler nêu rõ mọi tác phẩm được tạo ra ở Mỹ sau ngày 1/3/1989 đương nhiên được bảo vệ bởi luật bản quyền, ngay cả khi trên tác phẩm không có ghi chú gì về quyền tác giả.

Lưu ý của Sandler là khi kẻ đạo văn có đưa thêm những phần sáng tạo của riêng mình vào trong tác phẩm thì điều đó cũng không bào chữa được cho tội đạo văn, vì ở đây đang xem xét những gì mà kẻ đạo văn đã làm sai, chứ không phải cái gì mà kẻ ấy đã làm đúng.

Mạo danh/lừa đảo (fraud)
Ngoài tội vi phạm luật bản quyền, Sandler cho rằng kẻ đạo văn còn phạm tội mạo danh. Bởi vì người ấy biết rõ mình không phải là tác giả thật của tác phẩm, nhưng lại sẵn sàng và cố tình để tên mình lên trên tác phẩm và che khuất tác giả thật. Hơn thế nữa, người này đã nộp tác phẩm này đi để có thể nhận được một sự tưởng thưởng nào đó, ví dụ như đạt điểm tốt cho một bài tiểu luận, hay luận án để được cấp bằng sau đại học, nhận học bổng, hoặc đoạt được giải thưởng trong hội chợ khoa học, vv.

Sự mạo danh, bản chất là một sự lừa bịp, thường đem lại cho kẻ đạo văn nhiều quyền lợi không chính đáng. Chính vì vậy, Sandler đã kết thúc phần viết về tội mạo danh của kẻ đạo văn với những lời lẽ rất nặng nề sau:

Using phrases like "academic misconduct" to describe plagiarism is too sterile, too kind. Plagiarism is fraud.
Dùng những từ như “vi phạm trong học thuật” để mô tả việc đạo văn là quá đơn giản, và quá nhẹ nhàng. Đạo văn chính là một sự lừa bịp.

Addison cũng có ý kiến tương tự về tội mạo danh hay lừa bịp của kẻ đạo văn mà ông gọi là “copyright fraud” (mạo nhận quyền tác giả) với những lời lẽ không kém nặng nề như sau:

Deception is a critical aspect of fraud. It is an artifice, a sham, a cheat, omething that is intended to deceive.
Lừa dối là một khía cạnh quan trọng của tội mạo danh. Nó là sự giả mạo, dối trá, lừa đảo, một cái gì đó nhằm lừa bịp người khác.

---
Phần trình bày nêu trên cho thấy văn hóa học thuật của phương Tây xem đạo văn như một sự vi phạm nặng nề xét trên cả hai khía cạnh đạo đức và luật pháp. Bỏ qua khía cạnh đạo đức, vốn gắn liền với các giá trị cốt lõi và các niềm tin đặc thù của từng nền văn hóa, khía cạnh luật pháp của đạo văn là điều rất đáng quan tâm trong điều kiện Việt Nam đã hội nhập sâu rộng vào cộng đồng thế giới như hiện nay.

Quay trở lại trường hợp ông TNT. Cho dù có thể có những lý do và hoàn cảnh khiến việc “đạo dịch” của ông có thể hiểu được vào thời điểm ông bắt đầu “biên soạn” cuốn giáo trình kia, nhưng nếu xét theo quan điểm của phương Tây, đặc biệt là Mỹ, thì việc làm đó là một vi phạm nghiêm trọng về mặt luật pháp. Nó có thể dẫn đến một vụ kiện um xùm rất không tốt cho bản thân ông TNT, và tác hại đến hình ảnh của Việt Nam đối với thế giới bên ngoài. Thiết nghĩ, nhà nước cũng như các trường đại học Việt Nam cần sớm có các quy định cùng các quy trình và thủ tục xử lý việc đạo văn, nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đại học và hình ảnh của Việt Nam trên trường quốc tế.

Vũ Thị Phương Anh
Viết xong ngày 10/5/2010