Trường chuyên, lớp chọn: Tồn tại hay không tồn tại? (bản biên tập)

Dẫn: Đây là phiên bản 2 của một bài viết đã đăng trên blog này, có bổ sung thêm phần đầu nói về thực trạng của trường chuyên lớp chọn ở VN. Phần 2 là phần giải pháp, hầu như giữ nguyên như cũ.

---------------

Trường chuyên, lớp chọn:

Tồn tại hay không tồn tại?

Vũ Thị Phương Anh

Việc xóa bỏ hệ thống trường chuyên lớp chọn trong hệ thống giáo dục công lập đã được đặt ra từ nhiều năm nay, nhưng trên thực tế hệ thống này vẫn tồn tại dai dẳng dưới nhiều hình thức, đặc biệt ở các thành phố lớn. Thực tế này cho thấy trường chuyên, lớp chọn là một nhu cầu có thực ở Việt Nam và việc dẹp bỏ chúng bằng những biện pháp hành chính là không có hiệu quả.

Trường chuyên, lớp chọn ở Việt Nam: Mặt trái của tấm huy chương

Không thể phủ nhận sự thành công của hệ thống trường chuyên, lớp chọn trong việc đào tạo, bồi dưỡng tài năng cho các em học sinh có năng khiếu từ nhiều năm qua. Có nhiều minh chứng cho sự thành công ấy. Đa số các huy chương trong các kỳ thi quốc tế cho học sinh phổ thông đều do các học sinh trường chuyên dành được. Tỷ lệ đậu vào đại học của học sinh trường chuyên lớp chọn luôn cao hơn nhiều so với học sinh các trường lớp khác. Nhiều cựu học sinh trường chuyên trở thành những tên tuổi nổi tiếng trên nhiều lĩnh vực. 

Nhưng mặt trái của hệ thống trường lớp này là không hề nhỏ. Cuộc chạy đua vào trường chuyên lớp chọn đã và đang làm méo mó bộ mặt của ngành giáo dục. Để dành được một chỗ học tốt cho con, nhiều phụ huynh không ngần ngại sử dụng quan hệ và thậm chí tiền bạc, tạo ra nạn chạy trường, chạy lớp. Các em học sinh trường chuyên phải học một chương trình rất nặng và không còn đủ thời gian để vận động thân thể hay nghỉ ngơi, giải trí. Việc giảng dạy chỉ nhằm lấy thành tích trong các kỳ thi chứ không quan tâm đến việc phát triển toàn diện của học sinh.  Để theo kịp chương trình và có được thành tích tốt, nhiều em học sinh sẽ phải học thêm ngoài giờ chính khóa, khiến cho nạn dạy thêm học thêm càng trở nên trầm trọng. 

Có thể nói, nhiều trường chuyên, lớp chọn hiện nay không còn mang ý nghĩa đào tạo, bồi dưỡng tài năng mà trên thực tế đã trở thành những trường lớp “luyện thi toàn thời gian”. Các trường lớp này sử dụng nguồn đầu tư của nhà nước để phục vụ cho một thiểu số do may mắn (nếu không phải là do tiêu cực) lọt được vào các trường lớp này, tạo ra một sự bất binh đẳng ngay trong môi trường giáo dục.  Tình trạng vừa nêu khiến nhiều người phải đặt ra câu hỏi: Liệu có nên để cho hệ thống trường chuyên, lớp chọn tồn tại nữa hay không?

Thực ra, từ nhiều năm nay nhà nước đã có nhiều biện pháp để ngăn ngừa những mặt trái của hệ thống trường chuyên, lớp chọn, thậm chí đã cấm không cho mở lớp chọn trong các trường công lập, nhưng sự tồn tại dai dẳng của chúng cho thấy ngày càng có nhiều người dân mong muốn cho con em học trong những điều kiện tốt hơn là điều kiện đại trà đang áp dụng cho tất cả học sinh – một nguyện vọng hoàn toàn chính đáng. Vì vậy, thay vì cứ loay hoay tìm cách dẹp bỏ trường chuyên lớp chọn, chúng ta cần tìm những giải pháp về quản lý sao cho vừa đáp ứng một nhu cầu có thật của người dân, vừa hạn chế những tác hại có thể có của các trường lớp này. Nhưng ta sẽ làm điều đó như thế nào?

Kinh nghiệm của thế giới

Cần biết rằng trường chuyên, lớp chọn không chỉ có ở Việt Nam. Trong thiên nhiên, luôn tồn tại sự khác biệt giữa các cá thể, và điều này cũng đúng đối với tài năng của các cá nhân. Những trường lớp thông thường phù hợp với đa số học sinh sẽ không giúp phát huy tốt nhất năng lực riêng của những cá nhân có tài năng đặc biệt. Vì vậy, các quốc gia khác nhau đều có những phương cách riêng để tạo điều kiện phát triển tốt nhất những tài năng đặc biệt này. 

Tại bang New South Wales (Úc), ngay từ khi bắt đầu vào tiểu học thì học sinh và phụ huynh đã được thông tin về cơ hội tham gia  vào các lớp “tài năng” tức lớp chọn (tiếng Anh là Opportunity Class) khi các em lên lớp 5. Học sinh phải trải qua một kỳ thi mang tính cạnh tranh rất cao, tỷ lệ chọi có thể lên đến 1/20. Học sinh được chọn vào các lớp này có thể tự hào về năng khiếu đặc biệt của mình. Khi lên lớp 7, học sinh lại có cơ hội thi vào các trường chuyên (tiếng Anh là Selective Schools) dành cho các học sinh có thành tích học tập xuất sắc. Sau khi hoàn tất lớp 12, các học sinh trường chuyên cùng dự kỳ thi tốt nghiệp THPT chung với các học sinh khác, nhưng đa số các em đều đạt điểm rất cao so với mặt bằng chung. 

Cần nhấn mạnh rằng tất cả các trường chuyên, lớp chọn của Úc đều là công lập, và việc lựa chọn học sinh vào các trường lớp đặc biệt này hoàn toàn dựa trên năng lực của các em chứ không dựa trên mối quan hệ quen biết hoặc “chạy chọt” như có thể xảy ra ở Việt Nam. Các bài thi nhằm lựa chọn học sinh vào các trường lớp đặc biệt này được xây dựng một cách hết sức chuyên nghiệp, dựa trên những thành tựu mới nhất của tâm lý học giáo dục. Phương pháp giảng dạy cho đối tượng đặc thù này cũng không giống với đối tượng thông thường, và việc phát triển toàn diện cả về trí lực, thể lực và thẩm mỹ cho các em được đặc biệt chú trọng.

Tuy vậy, sự tồn tại của các trường lớp này vẫn gây tranh cãi. Việc tập trung các học sinh có tài năng đặc biệt trong cùng một môi trường dù giúp các em phát triển tốt hơn về trí tuệ nhưng lại có thể gây ra sự lệch lạc trong sự phát triển về mặt xã hội. Trong khi đó, ở lứa tuổi này các em học sinh cần làm quen và chấp nhận sự đa dạng của xã hội, chứ không chỉ quen làm việc chung với những người có đặc điểm giống như mình. Vì vậy, ngay ở các nước phát triển thì vấn đề nên hay không nên tồn tại các trường chuyên, lớp chọn vẫn là một vấn đề còn bỏ ngỏ.

Bên cạnh những trường lớp dành cho học sinh tài năng đúng nghĩa, hệ thống giáo dục phổ thông của các nước tiên tiến còn có rất nhiều lựa chọn phù hợp với những đối tượng khác nhau, do hệ thống giáo dục tư nhân đảm nhiệm. Ở Mỹ, có gần ¼ tổng số trường phổ thông là trường tư, trong đó đa số là các cơ sở giáo dục thuộc các tôn giáo; những trường này ngoài việc tuân theo chương trình và những quy định chung của tiểu bang và của địa phương, thường nhắm đến những đối tượng phục vụ riêng biệt và theo đuổi những giá trị riêng làm nên bản sắc của trường. 

Đặc điểm riêng biệt của các trường tư vừa làm phong phú hệ thống giáo dục quốc gia vừa tạo điều kiện phát huy tốt nhất năng lực của các cá nhân học sinh. Nhiều trường đã tạo được thương hiệu riêng với chất lượng giáo dục rất cao, chẳng hạn như các trường Công giáo với tên tuổi lừng lẫy trên khắp thế giới đã có mặt tại miền Nam trước năm 1975 như hệ thống trường mang tên La San (La Salle).  Học phí của các trường này cũng khác nhau, tuỳ theo đối tượng học sinh mà trường nhắm đến. 

Ngoài ra hệ thống trường công và trường tư, nước Mỹ còn có đến gần 3% tổng số học sinh phổ thông không theo học tại trường lớp mà học ở nhà, gọi là “học tập tại nhà” (homeschooling). Homeschooling thường dành cho những người vì những lý do riêng (thường là vì niềm tin tôn giáo hoặc vì lý do sức khoẻ thể chất hoặc tâm lý của học sinh) tin rằng con em mình sẽ được giáo dục tốt hơn nếu để các em học ở nhà với những người thân và môi trường quen thuộc hơn là cho các em vào trường lớp chung với các học sinh đồng lứa khác.

Hệ thống giáo dục đa dạng với sự lựa chọn rộng rãi như trên sẽ giúp nhà nước tập trung nguồn lực và trí tuệ để giải quyết những vấn đề chung như các chuẩn mực về chương trình và thi cử, sự bình đẳng về cơ hội tiếp cận cho mọi người, hoặc quan tâm phát triển tài năng cho đất nước. Những vấn đề đặc thù khác hoặc những nhu cầu riêng biệt của từng đối tượng riêng sẽ do hệ thống tư đảm nhiệm và sử dụng kinh phí tư nhân. Về thực chất, những trường/lớp tư nhân này chính là một loại “trường chuyên, lớp chọn” dành cho những người có yêu cầu/nhu cầu riêng và sẵn sàng chịu chi phí cho những đòi hỏi riêng biệt của mình. Một hệ thống như trên sẽ không tạo ra những bất công và bất cập mà hệ thống trường chuyên lớp chọn của Việt Nam đang gặp phải hiện nay.