CẦN LÀM GÌ ĐỂ TIẾNG ANH TRỞ THÀNH NGÔN NGỮ THỨ HAI TẠI VIỆT NAM?

Đây là bản thảo gốc của một bài viết của tôi, đã đăng trên báo Thanh Niên cách đây ít lâu. Nay đăng lại trên blog để lưu.
-------------

CẦN LÀM GÌ ĐỂ TIẾNG ANH TRỞ THÀNH NGÔN NGỮ THỨ HAI TẠI VIỆT NAM?

Đề xuất táo bạo mới đây của Bộ trưởng Bộ Thông tin – Truyền thông với Thủ tướng về việc sớm công nhận tiếng Anh là ngôn ngữ thứ hai tại Việt Nam đang đặt ra cho các nhà chính sách lẫn giới chuyên môn một câu hỏi: Nếu chính sách này được ban hành, thì làm thế nào để nó thực sự đi vào cuộc sống, chứ không chỉ tồn tại trên giấy?

Trước hết, cần làm rõ thế nào là tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai. Có hai cách hiểu về cụm từ này. Cách thứ nhất, được sử dụng trong lĩnh vực giảng dạy tiếng Anh, định nghĩa “tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai” là tiếng Anh của một người ngoại quốc học và sử dụng tiếng Anh TRONG MÔI TRƯỜNG NÓI TIẾNG ANH Tiếng Anh bản ngữ (TƯƠNG TỰ như KHI HỌC tại Anh, Mỹ, Úc …). Theo cách hiểu này, thì tiếng Anh tại Việt Nam chỉ được học/dạy như một ngoại ngữ, vì chúng ta không có một cộng đồng đông đảo những người nói tiếng Anh bản ngữ để tạo ra môi trường sử dụng tiếng Anh hàng ngày một cách tự nhiên. Đây là lý do tại sao trước đây khi Bộ trưởng Bộ Giáo dục Phùng Xuân Nhạ đưa ra chủ trương chủ trương “đưa tiếng Anh thành ngôn ngữ thứ hai tại Việt Nam” như một mục tiêu của Đề án ngoại ngữ quốc gia 2020 thì đã có nhiều người băn khoăn hoặc lên tiếng phản đối.

Bên cạnh cách hiểu phổ biến nêu trên, vẫn còn một cách hiểu khác nữa, và hẳn là đây là cách hiểu của Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng. Khi nói đến việc “công nhận” một ngôn ngữ nào đó “như ngôn ngữ thứ hai” là ta đang nói đến địa vị pháp lý của ngôn ngữ ấy trong xã hội, bên cạnh ngôn ngữ đã được công nhận là ngôn ngữ quốc gia (ở đây là tiếng Việt). Đúng hơn, để tránh nhầm lẫn thì trong trường hợp này nên nói rõ “công nhận tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức thứ hai” (sau tiếng VIệt). Và để một ngôn ngữ không phải là tiếng mẹ đẻ của dân chúng trở thành một ngôn ngữ chính thức thứ hai của một quốc gia, thì điều đầu tiên cần làm là có một chính sách về ngôn ngữ/ngoại ngữ để tạo ra địa vị pháp lý cho ngôn ngữ ấy. Tóm lại là, như Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng đã nói, chúng ta cần Thủ tướng sớm công nhận tiếng Anh như một ngôn ngữ chính thức được sử dụng tại Việt Nam.

Nhưng phải chăng chỉ cần Thủ tướng đồng ý công nhận và ban hành chính sách thì ngay lập tức chúng ta sẽ có một môi trường sử dụng tiếng Anh tương tự như Singapore, Philippines, hay ít nhất là Malaysia? Tất nhiên, mọi việc không đơn giản thế. Nói ngắn gọn, để công nhận tiếng Anh như ngôn ngữ (chính thức) thứ hai tại Việt Nam thì điều kiện căn bản duy nhất cần đáp ứng là phải tạo ra một môi trường sử dụng tiếng Anh hàng ngày cho những người muốn hoặc cần sử dụng tiếng Anh. Và đó là lý do tại sao cho đến nay việc chính sách xem tiếng Anh như một ngôn ngữ thứ hai dễ dàng thành công ở các nước cựu thuộc địa, do những nước này đã có sẵn một “hạ tầng tiếng Anh” trong xã hội do chính quyền thực dân để lại.

Có thể học hỏi từ kinh nghiệm của hai quốc gia trong khu vực Đông Nam Á là Malaysia và Singapore. Cả hai đều là cựu thuộc địa của Anh. Trong thời gian còn dưới quyền cai trị của Anh thì tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức duy nhất, được sử dụng  trong toàn bộ lĩnh vực  công quyền (hành chính – pháp lý, cùng tất cả các dịch vụ công như giáo dục, y tế, truyền thông báo chí vv). Sau khi dành được độc lập, thì chính quyền sở tại đứng trước một trong hai lựa chọn sau đây: (1) xóa bỏ hoàn toàn địa vị pháp lý của tiếng Anh, chỉ giảng dạy ngôn ngữ này trong nhà trường như một ngoại ngữ; (2) cho phép tiếng Anh tồn tại bên cạnh ngôn ngữ quốc gia với vai trò là một trong những ngôn ngữ chính thức.

Lựa chọn đầu tiên là điều mà Malaysia đã làm, và nhiều năm sau đất nước này đã vô cùng hối tiếc vì phải rất tốn rất nhiều công sức và thời gian để nâng cao khả năng tiếng Anh của người dân mà vẫn không đạt được kết quả mong muốn. Trong khi đó, Singapore đã táo bạo là giữ lại địa vị pháp lý của tiếng Anh trong xã hội. Kể từ khi Singapore độc lập, tiếng Anh chưa bao giờ mất vai trò chính thức của mình dù chỉ một ngày. Cố Thủ tướng tài ba Lý Quang Diệu đã rất sớm nhận ra rằng đối với Singapore, tiếng Anh chính là công cụ cho sự phát triển và hội nhập đất nước. Sự thành công của Singapore ngày nay không phải tự nhiên mà có, mà là kết quả của những chính sách ngôn ngữ kiên trì và mạnh mẽ trong suốt mấy chục năm qua, từ việc sử dụng tiếng Anh như ngôn ngữ chính thức trong nhà trường, dạy tiếng Anh cho trẻ em ngay từ mầm non và tiểu học, nhập toàn bộ sách giáo khoa từ Anh về cho học sinh học, đến việc buộc mọi công chức nhà nước phải có trình độ tiếng Anh thành thạo mới được bổ nhiệm vào chức vụ, vv. Những quyết định táo bạo mà không ít lần vấp phải nhiều chống đối. Và tốc độ phát triển của Singapore đã chứng minh cho sự sáng suốt của vị thủ tướng đầu tiên của đất nước này.

Rút cục lại, thì cũng giống như nền kinh tế thị trường, chúng ta không thể cứ tuyên bố xong là thế giới sẽ công nhận chúng ta. Để một ngôn ngữ được xem là chính thức tại một quốc gia thì ngôn ngữ ấy tối thiểu phải là ngôn ngữ của hành chính – pháp lý và của mọi dịch vụ công cộng.  Nếu các cơ quan công quyền hoàn toàn không sử dụng tiếng Anh, mọi giấy tờ văn bản đều bằng tiếng Việt, công chức – viên chức địa phương chỉ biết nói tiếng Việt; báo chí truyền thông cũng hoàn toàn bằng tiếng Việt; và ra đường nhìn bảng hiệu, đi xe công cộng, hỏi thăm đường vv đều phải sử dụng tiếng Việt, thì việc ban hành chính sách công nhận tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai tại Việt Nam ngay lúc này chỉ thể hiện một ý chí hoàn toàn vượt quá khả năng đáp ứng của chúng ta mà thôi.

Sau Brexit, liệu tiếng Anh có còn là ngôn ngữ chính thức của EU?

Dẫn: Mới đây, tôi có ngồi chung một buổi trao đổi bàn tròn trên VTV3 với TSKH Đoàn Hương về chủ đề có nên có chính sách xem tiếng Anh là ngôn ngữ thứ hai tại VN hay không. Những phát biểu của tôi và của chị Đoàn Hương mọi người đã nghe và cũng đã bàn tán nhiều rồi, nên tôi không có ý kiến gì thêm. Chỉ là có một phát biểu của chị Đoàn Hương mà lúc ấy tôi chưa tìm hiểu nên không tranh luận gì, nhưng nhờ vậy mà giờ đây tôi mới bỏ công tìm hiểu và viết ra đây để chia sẻ với mọi người luôn thể.

----------

Sau phát biểu của TSKH Đoàn Hương trên VTV3 gần đây rằng sau khi nước Anh ra khỏi EU thì ngôn ngữ này không còn địa vị là ngôn ngữ chính thức tại EU nữa (hàm ý là vì thể VN nên cân nhắc trong việc đưa ra chính sách công nhận tiếng Anh là ngôn ngữ thứ hai (NN2), đã có nhiều tranh luận về vấn đề này, thậm chí khá gay gắt. Hầu hết đều lên tiếng phản đối phát biểu của TSKH Đoàn Hương, rằng dù nước Anh có rút ra khỏi EU thì tiếng Anh vẫn có vai trò quan trọng ở châu Âu trên thế giới vì vai trò của tiếng Anh như một ngôn ngữ toàn cầu là không có gì để tranh cãi.

Tôi đồng quan điểm với ý kiến phản biện TSKH Đoàn Hương về tầm quan trọng của tiếng Anh, nhưng thấy rằng hình như hai bên đang nói về những điều khác nhau. TSKH Đoàn Hương đang nói về địa vị CHÍNH THỨC của tiếng Anh tại EU (là một phần của thế giới), còn những người phản biện thì lại nói vềvai trò THỰC TẾ của ngôn ngữ này trong thế giới hiện đại, vi tính hóa và toàn cầu hóa hiện nay (mà người VN cứ thích gán cái mác 4.0, hi hi). Và câu hỏi đặt ra cho tôi là: phát biểu của TSKH Đoàn Hương liệu có đúng không, tức là, nếu nước Anh rút ra khỏi EU thì tiếng Anh (hẳn là) không còn địa vị chính thức nữa, có phải không? 

Với câu hỏi ấy, tôi đi tìm. Trước hết là tìm các ngôn ngữ chính thức hiện nay tại EU. Và thấy rằng, hiện nay ở Châu Âu có đến 24 ngôn ngữ được xem là chính thức (nguồn đây, http://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/142/language-policy,  xem ghi chú [1] ở cuối trang trong link ở trên, mà tôi cũng chép lại ở đây:  The 24 official languages of the EU are: Bulgarian, Croatian, Czech, Danish, Dutch, English, Estonian, Finnish, French, German, Greek, Hungarian, Irish, Italian, Latvian, Lithuanian, Maltese, Polish, Portuguese, Romanian, Slovak, Slovenian, Spanish and Swedish.)

Như thế có nghĩa là (hình như?) ngôn ngữ của mọi quốc gia thành viên của EU đều được xem là ngôn ngữ chính thức, chứ không có phân biệt ngôn ngữ của nước lớn, hùng mạnh hoặc đông dân, và nước nghèo, nhỏ chẳng hạn. Vì trong tài liệu mà tôi đã đưa link ở trên đã nêu rõ về nguyên tắc tôn trọng sự đa dạng về ngôn ngữ của Châu Âu, và nguyên tắc bình đẳng gì gì đó. Tóm lại, nước lớn nước nhỏ gì cũng có một ngôn ngữ riêng của mình, và ngôn ngữ nào cũng quan trọng và đều là ngôn ngữ chính thức hết.

(Phải nói thêm: Trong cuộc trao đổi ngoài lề của bàn tròn, tôi thấy TSKH Đoàn Hương cũng có ít nhiều trăn trở về chính sách của VN đối với các ngôn ngữ của dân tộc ít người ở VN, cho rằng lẽ ra chúng ta phải có chính sách rõ ràng hơn về các ngôn ngữ này, với hàm ý rằng các dân tộc thiểu số lẽ ra phải được quyền xem tiếng mẹ đẻ là ngôn ngữ chính thức của quốc gia, giống như ở Singapore cả 3 dân tộc Hoa, Mã, Ấn đều được xem ngôn ngữ của mình là ngôn ngữ chính thức. Đây là một quan điểm tiến bộ và đáng lưu ý, có điều trong buổi trao đổi bàn tròn thì TSKH Đoàn Hương đã không có dịp nói ra điều này.)

Nhưng câu hỏi vẫn chưa được trả lời là, liệu sau Brexit tiếng Anh có còn địa vị CHÍNH THỨC trong cộng đồng châu Âu nữa không? (Còn vai trò quan trọng về mặt THỰC TẾ thì rõ ràng không cần phải bàn nữa, nhỉ?)

Không có câu trả lời, thì đi tìm thôi. “Trăm năm trong cõi người ta, cái gì không biết thì tra gúc gồ” mà! 

Và, eureka, tôi đã tìm thấy! Đây: https://qz.com/1270508/even-after-brexit-english-will-remain-the-language-that-holds-the-eu-together/

“Sau Brexit, tiếng Anh vẫn cứ là ngôn ngữ giúp kết nối các nước EU lại với nhau”

Như vậy đã rõ chưa?

Nếu ai còn ấm ức (đặc biệt là khối cộng đồng Pháp ngữ, tôi đoán thế) thì xin đọc đoạn trích dưới đây (trích trong bài báo có link ở trên). Tôi lười dịch quá, các bạn tự google translate tạm vậy.

English is one of the EU’s 24 official languages. Though the EU provides important information on policies in all its official languages, the Commission only has English, French, and German. Once Britain leaves the EU in 2019, there will only be two member states—Ireland and Malta—where English is the official language. (That’s just 1% of the total EU population.)

Although English is widely used within EU institutions, this wasn’t always the case. The French language used to be essential to getting any diplomacy done, but that changed once, where English is widely spoken as a foreign language, joined the EU in 1995. The addition of several central and eastern European countries in 2004 also bolstered the number of people who speak English as a foreign language. By 2014, a  showed that though native-English speakers were vastly outnumbered in the European parliament, English was used during debates. In 2015, the EU commission had more than  translated into English, compared with 72,662 pages in French.

Vậy cuối cùng chúng ta có thể rút ra kết luận gì? Chính sách ngôn ngữ chính thức thứ hai thì có thể bị ảnh hưởng bới chính trị, ngoại giao vv, nhưng vai trò thực tếcủa tiếng Anh trong thếgiới ngày nay thì chắc là không còn ai nghi ngờ nữa. Và cũng chính vai trò thực tế này lại có tác động ngược lại đến chính sách, như trong trường hợp EU dù nước Anh có rút ra thì người ta vẫn quyết định để nó lại để đóng vai trò kết nối giữa các nước trong EU. Thế đấy!

Tóm lại, vẫn cứ phải học tiếng Anh thôi, mọi người ơi!