Về những câu hỏi "TẠI SAO" của GS Văn Như Cương

Bài viết này tôi viết cách đây 2 hôm, sau khi đọc bài viết với tựa "Thi xong rồi lại phải hỏi TẠI SAO" của GS Văn Như Cương đăng trên mạng, ở đây.

Viết một mạch, rồi gửi đi luôn cho TS, vì quả thật tôi cảm thấy có quá nhiều điều muốn nói. Số là tôi đã được nhà nước (cụ thể là Trường ĐH Tổng hợp, nay đã là một phần của ĐHQG-HCM) cử đi học tại Úc đúng chuyên ngành đo lường-đánh giá giáo dục vào những năm 1994-1997; lúc ấy Bộ Giáo dục đã bắt đầu nói về cải cách thi cử (ấy là nói về 2 kỳ thi quan trọng nhất là thi TN THPT và tuyển sinh đại học). Tôi hăm hở đi học xong, nghĩ rằng lúc về mình sẽ có cơ hội tham gia vào những chuyện thi cử ấy, và có thể đóng góp những hiểu biết của mình.

Thế rồi thì mọi việc đã diễn ra như mọi người đã biết, và cho đến nay, sau khi tôi đi học về gần 15 năm rồi, thì việc cải cách đó vẫn tiếp tục diễn ra, mà mãi vẫn chưa có giải pháp nào tạm gọi là ổn được cả. Cải cách mãi, nhưng hình như càng cải cách càng có vấn đề? Vì thế, khi đọc bài của GS VNC tôi mới viết ngay một mạch bài viết đó, là như thế.

Hôm nay thì tình cờ thấy bài viết đó đã được đăng trên TS, có biên tập lại chút ít rồi, nên tôi đưa link về đây để lưu. Bài viết tôi thấy còn hơi lủng củng, vì viết trong tâm trạng có quá nhiều điều muốn nói, mà lại ít thời gian mà. Các bạn góp ý nhé. Bài đăng trên TS có thể đọc ở đây. Còn bài dăng dưới đây là bài gốc mà tôi viết. Đúng là có qua biên tập thì cũng gọn gàng đi được một chút, và có lẽ bớt ... nhạy cảm đi. Bài của tôi thì rườm rà hơn, và có đôi chút ... đụng chạm, nhưng mà thôi thì cứ đăng lên đây cho mọi người góp ý vậy!

Enjoy, các bạn nhé!
---------------------------
Về những câu hỏi “Tại sao?” của GS Văn Như Cương, và chuyện thi cử ở Việt Nam

Trước hết, xin giải thích: những câu hỏi “Tại sao” của GS Văn Như Cương đang được đề cập ở đây là rút ra từ bài viết có tựa đề “Thi xong rồi lại phải hỏi TẠI SAO?” Bài ấy đã đăng trên trang mạng Bee.net.vn ngày 4/6/2011 vừa qua , ngay khi kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2011 vừa kết thúc.

GS Cương tin rằng cũng như mọi năm, kỳ thi năm nay hẳn sẽ lại được Bộ Giáo dục đánh giá là nghiêm túc, bảo mật, bám sát chương trình, vv, tóm lại là thành công tốt đẹp. Nhưng với cái nhìn của một người quan sát từ bên ngoài như GS Cương, kỳ thi ấy có quá nhiều điều “khó hiểu”. Cụ thể, ông nêu làm ví dụ một loạt 6 câu hỏi như sau:

1. Tại sao các bậc phụ huynh phải đóng tiền để hỗ trợ kỳ thi ?
2. Tại sao nhiều thầy cô giáo không muốn xem thi và chấm thi?
3. Tại sao so với năm 2009, số thanh tra ủy quyền của Bộ năm nay lại giảm đi 15 lần (600 người so với 9000 người)?
4. Tại sao không thực hiện điều mà Bộ từng tuyên bố: từ năm 2009 mỗi thí sinh có một đề thi trắc nghiệm?
5. Tại sao đề thi lại phải có phần tự chọn cho chương trình chuẩn và chương trình nâng cao? Tại sao riêng môn ngoại ngữ lại không cần?
6. Tại sao phải thi theo cụm trường làm cho một số không ít thí sinh rất vất vả?

Quả là rất nhiều câu hỏi, khiến ta không thể không băn khoăn. Dường như sau rất nhiều cải cách, việc tổ chức những kỳ thi quan trọng của Việt Nam hiện nay vẫn chỉ là một tập hợp ngẫu nhiên các biện pháp được thực hiện mà không rõ lý do. Người trả lời tốt nhất cho những câu hỏi của GS Cương tất nhiên là Bộ Giáo dục, nhưng vì Bộ chưa bao giờ đưa ra câu trả lời rõ ràng và chính thức, nên chúng ta đành phải tự tìm cách trả lời. GS Cương đã đưa ra trong bài viết của mình một số cách lý giải mà tôi thấy đều có lý. Tôi cũng nghĩ thêm ra được vài cách lý giải khác, và có lẽ ai có con em đi học cũng đều có thể đưa ra được một số câu trả lời được, theo kinh nghiệm của riêng mình, với chẳng mấy khó khăn.

Ví dụ, việc đóng góp hỗ trợ kỳ thi của phụ huynh, vốn là chuyện tự nguyện “không ai bắt buộc”. Điều này thì ai có con em đi học ở Việt Nam đều đã quá quen, vì nó chẳng khác gì với nhiều kiểu “tự nguyện” đóng góp nhiều thứ trong suốt 12 năm học tập ở trường phổ thông. Lý do ư? Vì đầu tư cho ngành giáo dục không đến nơi đến chốn, và/hoặc việc quản lý và sử dụng kinh phí trong ngành giáo dục không được minh bạch và hiệu quả. Thầy cô giáo không muốn xem thi và chấm thi ư, có lẽ đó là hậu quả của tình trạng “quyền rơm, vạ đá”. Công việc thì nặng nhọc, trách nhiệm thì cao, bồi dưỡng thì lại rất bèo bọt. Mà cũng có thể họ chẳng mấy tin vào sự công bằng, nghiêm túc của kỳ thi như những đánh giá chính thức từ Bộ, nên cảm thấy những hy sinh của mình là vô nghĩa. Còn việc số thanh tra ủy quyền giảm đi 15 lần, thì có thể là vì sự có mặt của lực lượng thanh tra quá đông đảo vào năm 2009 thực ra cũng chẳng có tác dụng là bao, hoặc do phong trào “nói không với …” nay đã … xẹp rồi, nên không còn cần huy động đông đúc tốn kém như vậy nữa (!).

Một vài câu hỏi của GS Cương thiên về kỹ thuật, đòi hỏi phải hiểu biết về thi cử một chút, nhưng không đến nỗi không thể trả lời. Chẳng hạn, việc Bộ không áp dụng cách tổ chức “mỗi thí sinh một đề thi” như đã tuyên bố cũng chẳng có gì lạ. Ở Việt Nam chẳng phải đây là lần đầu tiên nhà nước có những tuyên bố như đinh đóng cột nhưng sau đó lại không thực hiện, có lẽ là do không thể thực hiện vì lời tuyên bố thiếu tính khả thi. Các thầy cô giáo trong ngành giáo dục đã rất vui mừng biết bao khi nghĩ rằng năm 2010 sẽ sống được bằng lương, nhưng mãi đến giữa năm 2011 thì cuộc sống của thầy cô giáo không những đã không được cải thiện mà còn khó khăn hơn trước rất nhiều do lạm phát phi mã. Riêng việc Bộ đã không áp dụng phương pháp “mỗi thí sinh có một đề thi” có lẽ lại là một điều hay, trước hết là vì trên thế giới có lẽ chẳng ai làm như thế cả, hơn nữa nếu thực hiện ở Việt Nam trong điều kiện ra đề thi và in sao đề thi thiếu chuyên nghiệp và cận ngày thi như hiện nay thì việc sai sót dây chuyền và hàng loạt là rất dễ xảy ra.

Hai câu hỏi cuối cùng mặc dù liên quan đến những vấn đề kỹ thuật khác nhau nhưng lại có chung một câu trả lời: Tại sao lại như thế ư, chẳng tại sao hết! Những việc ấy, giống như nhiều việc khác ở Việt Nam, đã được quyết định theo cách … ngẫu nhiên. Chúng không hề dựa trên ý kiến chuyên môn của những người có hiểu biết nhiều nhất về thi cử và khảo thí, mà dựa trên ý kiến của số đông, vốn là những người không hiểu rõ những gì mình đang góp phần ra quyết định – một biểu hiện của “dân chủ” và “làm chủ tập thể” tại Việt Nam?

Tất cả những câu hỏi nêu trên dẫn đến một câu hỏi cuối cùng: Tại sao Bộ lại cứ phải ôm lấy công việc mà các Sở có thể làm? Theo tôi, đây không phải là một câu hỏi, mà là ý kiến góp ý của GS Cương đối với Bộ Giáo dục, đó là: xin Bộ hãy trao bớt các quyền lực và công việc mà mình đang nắm xuống các địa phương, tức các Sở Giáo dục (và các trường đại học, trong trường hợp kỳ thi đại học). Có vẻ như GS Cương cho rằng chỉ cần giao quyền từ trung ương xuống địa phương thì mọi câu hỏi tại sao ở trên sẽ tự động mất đi, và mọi việc sẽ được giải quyết ổn thỏa.

Nhưng tại sao Bộ không giao quyền cho các địa phương hoặc các trường? Tôi tin rằng Bộ Giáo dục cảm thấy mình có những lý do rất đúng đắn để giữ lại quyền tổ chức các kỳ thi quan trọng, bởi một khi giao quyền đi thì sẽ xảy ra tình trạng mỗi nơi làm một cách, thiếu thống nhất, và Bộ sẽ không có điều kiện để kiểm tra, giám sát cho xuể nếu các địa phương cố tình làm sai. Vì vậy, Bộ cần phải nắm lấy các kỳ thi để tạo sự công bằng và giữ vững chất lượng – những mục tiêu quả thật là quan trọng, và vì vậy, việc Bộ vẫn tiếp tục nắm toàn quyền trên các kỳ thi quan trọng xem ra là hoàn toàn chính đáng.

Và ngay lập tức ta lại vấp phải những câu hỏi lớn hơn, là phải chăng sự công bằng có thể được đem lại bằng cách thống nhất tất cả mọi thứ như hiện nay: một kỳ thi chung, một điểm sàn cho mỗi khối thi, một bộ sách giáo khoa, một chương trình khung, một mức lương thống nhất cho các giáo viên, một mức học phí cho một cấp học? Và phải chăng chỉ có Bộ Giáo dục mới có thể kiểm tra, giám sát mọi hoạt động của ngành giáo dục một cách hiệu quả nhất để đem lại chất lượng cho giáo dục Việt Nam? Thực tế của nền giáo dục Việt Nam hiện nay đã cho thấy câu trả lời là không phải thế.

Là một nhà giáo với kinh nghiệm gần 30 năm, đồng thời là một phụ huynh, tôi có một kinh nghiệm quý như thế này: khi ta giải một bài toán theo cách làm mò, thì chẳng bao lâu sẽ bị rơi vào tình trạng vừa trả lời xong một câu hỏi thì ngay lập tức phát sinh một (hoặc nhiều) câu hỏi khác, và cứ thế kéo dài mãi. Mỗi lần như vậy, tôi luôn nói với học sinh, hoặc con cái của tôi: Cần phải trở lại từ đầu, và bắt đầu từ những điều căn bản.

Kinh nghiệm này giờ đây có vẻ cũng đúng áp dụng được với việc cải cách thi cử của Việt Nam. Có lẽ chúng ta cần một lần dứt khoát xác định rõ mục tiêu của cải cách thi cử: cải cách là vì lợi ích của chính người học, và vì lợi ích của toàn xã hội chứ không phải vì thành tích của ngành, hay để bảo vệ quan điểm của một vài người, hay vì những mục tiêu ngầm nào khác, hay, đơn giản là cải cách chỉ là để … cải cách.

Chỉ khi nào chúng ta xác định rõ ràng mục tiêu của cải cách thi cử thì lúc ấy mới có thể bàn chuyện nên làm gì và làm như thế nào. Bằng không, thì e rằng những câu hỏi “tại sao”giống như những câu hỏi của GS Cương sẽ cứ tiếp tục vang lên sau mỗi kỳ thi mà không bao giờ chấm dứt.