Cải cách kỳ thi TN THPT tại VN: Kinh nghiệm từ nước Mỹ

Bài viết theo đặt hàng của báo Nhân Dân cuối tuần. Sẽ xuất hiện trên bản in số Thứ Sáu 29/11/2013. Dưới đây là bản gốc của tôi.
-----------

Cải cách kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông tại Việt Nam: Kinh nghiệm từ nước Mỹ

Giữ kỳ thi tốt nghiệp, bỏ kỳ thi đại học: Ngạc nhiên chưa?

Sau một thời gian dài chuẩn bị, đề án "Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo” đã được thông qua tại Hội nghị Trung ương 8 vừa qua. Một trong những nội dung đáng chú ý là kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông sẽ được đổi mới theo hướng kiểm tra năng lực, và kết quả của nó sẽ được sử dụng như một trong những căn cứ để tuyển sinh, thay thế cho kỳ thi đại học hiện nay.

Việc lựa chọn giải pháp thi cử như trên có lẽ sẽ làm rất nhiều người ngạc nhiên. Còn nhớ cách đây vài tháng, phát biểu của một lãnh đạo cấp cao của Việt Nam về chất lượng của kỳ thi TN THPT đã làm dấy lên một cuộc tranh luận nóng bỏng về kỳ thi này. Lựa chọn của đa số dường như thiên về việc nên bỏ kỳ thi tốt nghiệp và giữ lại kỳ thi tuyển sinh đại học. Tỷ lệ đậu kỳ thi tốt nghiệp THPT trong những năm gần đây đều cao hơn 90%, khiến nhiều người nghi ngờ vào chất lượng của kỳ thi này, và cho rằng đây là một kỳ thi quá tốn kém mà chỉ nhằm để loại chỉ vài phần trăm thí sinh. Thay vào đó, có thể xem xét cấp chứng chỉ tốt nghiệp cho toàn bộ học sinh sau khi học hết lớp 12, nhằm giảm áp lực để các em còn phải tập trung vào một kỳ thi quan trọng khác là kỳ thi đại học.

Xét dưới góc độ kinh tế, lập luận nói trên không phải là không có lý. Vậy tại sao giờ đây đề án đổi mới giáo dục lại đưa ra một lựa chọn không giống với lựa chọn của đa số để định hướng cho giáo dục Việt Nam trong những năm sắp đến?

Thi tốt nghiệp để làm gì?

Thực ra, những ý kiến lâu nay của dư luận xung quanh các kỳ thi phản ánh rất rõ cách hiểu còn hạn chế của nhiều người về mục đích của thi cử. Hai kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học là hai kỳ thi có mục đích hoàn toàn khác nhau và không nên nhầm lẫn. Kỳ thi tốt nghiệp nhằm đánh dấu sự hoàn tất một giai đoạn học tập kéo dài 12 năm của một học sinh, thời gian quan trọng nhất trong việc hình thành nhân cách và phát triển trí tuệ của người học, để chuẩn bị cho giai đoạn đào tạo chuyên nghiệp, hoặc bước vào thế giới việc làm. Vì vậy, kỳ thi này không bao giờ nhằm vào việc đánh rớt thí sinh, mà ngược lại, tỷ lệ đậu càng cao thì càng đáng mừng. Tất nhiên, mọi cuộc thi đều phải được tổ chức nghiêm túc, khách quan, và đánh giá được những năng lực cần đánh giá.

Kết quả của kỳ thi tốt nghiệp THPT cũng có thể sử dụng kết hợp với các tiêu chí khác để tuyển sinh hoặc cung cấp cho các nhà tuyển dụng khi đi làm, nhưng đó không phải là mục tiêu chính của kỳ thi này. Mục tiêu quan trọng nhất của kỳ thi tốt nghiệp là cung cấp thông tin phản hồi cho các bên liên quan: cho giáo viên và nhà trường về hiệu quả của quá trình dạy và học trước đó; và cho các nhà chính sách để giám sát và điều chỉnh mục tiêu giáo dục sao cho phù hợp với yêu cầu của đất nước trong từng giai đoạn. Nói vắn tắt, đây là kỳ thi quan trọng nhất của giai đoạn giáo dục phổ thông, là công cụ hữu hiệu để quản lý và thúc đẩy chất lượng giáo dục.

Kỳ thi tốt nghiệp và chất lượng giáo dục phổ thông

Để hiểu rõ tầm quan trọng của kỳ thi tốt nghiệp THPT đối với chất lượng của một nền giáo dục, có lẽ không có gì tốt bằng việc xem xét trường hợp Hoa Kỳ. Tại đất nước có nền giáo dục tự do và phân quyền rất cao này, giáo dục phổ thông do chính quyền tiểu bang quản lý. Việc tổ chức hay không tổ chức một kỳ thi tốt nghiệp THPT cũng do từng tiểu bang quyết định, và trước khi đạo luật “No Child Left Behind” (tạm dịch: Không bỏ sót một đứa trẻ nào) ra đời vào năm 2001 thì hầu như mọi tiểu bang của Mỹ đều không yêu cầu học sinh tham gia một kỳ thi, mà cấp chứng chỉ tốt nghiệp cho tất cả học sinh đã hoàn tất chương trình lớp 12.

Với sự ra đời của đạo luật “No Child Left Behind”, một đạo luật nhằm cải cách và nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông của nước Mỹ để xứng đáng với vai trò của một cường quốc hàng đầu thế giới (nước Mỹ rất hiếm khi chiếm những vị trí cao nhất trong các kỳ thi học sinh quốc tế như PISA ), trong vòng một hơn một thập niên trở lại đây ngày càng có nhiều tiểu bang yêu cầu học sinh tham gia kỳ thi tốt nghiệp bắt buộc do chính phủ tiểu bang tổ chức.

Theo báo cáo năm 2012 của Trung tâm Nghiên cứu chính sách giáo dục (Center for Educational Policy, viết tắt là CEP) thuộc Đại học George Washington, tính đến thời điểm viết báo cáo đã có 26 tiểu bang áp dụng chính sách thi tốt nghiệp bắt buộc, trong đó có những tiểu bang khá nổi tiếng về những thành tựu kinh tế, khoa học, giáo dục như California, Massachussetts, New Jersey, New York . Nếu tính theo tỷ lệ học sinh thì số học sinh thuộc 26 tiểu bang này chiếm trên 70% tổng số học sinh trung học của nước Mỹ.  Và xu hướng này được tin là sẽ không dừng lại, mà còn tiếp tục gia tăng.

Vì sao một nước có truyền thống phi tập trung hóa và quan điểm nhất quán rằng nhà nước không  can thiệp sâu vào những công việc chuyên môn, giờ đây lại cảm thấy cần tổ chức kỳ thi  tốt nghiệp trung học phổ thông? Câu trả lời rất đơn giản: kỳ thi tốt nghiệp là một công cụ chính sách mà các nhà lãnh đạo có thể sử dụng để thúc đẩy quá trình cải cách giáo dục tại một địa phương.  Vì vậy, việc ngày càng có nhiều tiểu bang ở Mỹ áp dụng chính sách thi tốt nghiệp bắt buộc là một điều hoàn toàn không có gì lạ.

Nước Mỹ thi tốt nghiệp THPT như thế nào?

Mặc dù kỳ thi tốt nghiệp THPT được xem là một kỳ thi quan trọng nhất của giai đoạn giáo dục phổ thông, là công cụ hữu hiệu để quản lý và thúc đẩy chất lượng giáo dục, nhưng  điều đó không  đồng nghĩa với việc nó phải là một kỳ thi căng thẳng. Ngược lại, do bản chất là một kỳ thi đánh giá năng lực tiêu biểu chứ không phải là một kỳ thi cạnh tranh, kỳ thi tốt nghiệp phải được tổ chức nhẹ nhàng để không tạo áp lực cho người học.  Ở đây, một lần nữa chúng ta lại có thể tìm hiểu từ kinh nghiệm của nước Mỹ. 

Báo cáo năm 2012 của CEP (đã nêu ở trên) cho thấy kỳ thi tốt nghiệp THPT ở Mỹ khá nhẹ nhàng; đa số các tiểu bang ra đề thi chỉ dựa trên nội dung của chương trình lớp 10; một số ít hơn dựa trên chương trình lớp 11, và chỉ có 1/26 tiểu bang dựa  trên chương trình lớp 12. Số môn thi cũng không nhiều, đa số chỉ tổ chức thi 3 hoặc 4 môn, thậm chí nhiều nơi chỉ tổ chức thi 2 môn, và nơi nhiều nhất là 5 môn. Hai môn thi luôn được chọn là Toán và Tiếng Anh/Đọc hiểu (reading); những môn khác có thể xuất hiện trong các kỳ thi tốt nghiệp ở các bang gồm có môn Viết luận (writing), Khoa học (science), và Xã hội (social studies).

Việc tích hợp các môn tự nhiên (vật lý, hóa học, sinh học) thành môn Khoa học và các môn xã hội (lịch sử, địa lý, công dân, vv) thành môn Xã hội cho phép ta đánh giá năng lực tư duy, sáng tạo và giải quyết vấn đề của học sinh, chứ không buộc học sinh phải nhồi nhét kiến thức vào đầu để trả thuộc lòng như một con vẹt.

Một kỳ thi nghe qua rất nhẹ nhàng như vậy, nhưng tỷ lệ đạt tốt nghiệp của học sinh Mỹ cũng lại là một điều đáng ngạc nhiên và cần học hỏi đối với Việt Nam. Theo báo cáo của CEP, tỷ lệ đạt tốt nghiệp ngay lần thi đầu tiên xét theo từng môn thi ở tất cả các tiểu bang có biên độ dao động khá lớn,  khoảng từ 50% đến trên  90%, trong đó đa số rơi vào khoảng 70-80%. Các thí sinh không đạt có thể thi lại trong đợt thi kế tiếp, hoặc cũng có thể chọn một cách khác để hoàn tất, ví dụ như nộp điểm của một kỳ thi khác như SAT, ACT, hoặc nếu thi mãi mà vẫn không đạt thì có thể nhận Chứng chỉ hoàn tất bậc trung học (không hoàn toàn tương đương với Bằng tốt nghiệp).

Những thông tin về cách tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT tại Mỹ cho thấy đây thực sự là một kỳ thi nhẹ nhàng nhưng nghiêm túc và có giá trị, đánh giá được năng lực thật của người học, đồng thời cung cấp được những thông tin cần thiết cho giáo viên, cho nhà trường, và cho các nhà chính sách để cải thiện hệ thống theo những mục tiêu mong muốn.

Còn Việt Nam?

Việc cải cách các kỳ thi tốt nghiệp THPT  và tuyển sinh đại học tại Việt Nam thực ra đã được đặt ra từ khá lâu, ngay từ thời Phó thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân vẫn còn đang là Bộ trưởng giáo dục. Một đề án đổi mới cách thi đã được soạn thảo khá chi tiết với một quan điểm tiến bộ, và kỳ thi được đề xuất khi ấy có những điểm khá gần với những gì mới được mô tả ở trên về kỳ thi tốt nghiệp ở Mỹ. Tuy nhiên, đề án lúc ấy vẫn cứ nhắm vào việc “cải cách tuyển sinh”, vốn  là chuyện của các trường đại học mà Bộ nên trao thêm quyền tự chủ, mà quên rằng công việc mà Bộ Giáo dục cần phải thực chú trọng là cải cách kỳ thi tốt nghiệp THPT để đưa nền giáo dục phổ thông của Việt Nam vào đúng hướng. Sự nhầm lẫn mục tiêu của thời ấy ấy thực ra không lạ, vì, theo nhận định của Ngân hàng thế giới, đánh giá giáo dục (gồm nhiều hoạt động, trong đó có các kỳ thi) vẫn đang là một điểm yếu trong hệ thống giáo dục của các nước đang phát triển như Việt Nam.

May mắn thay, giờ đây với đề án “đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo” vừa được hội nghị trung ương thông qua, chúng ta đã xác định được vấn đề cốt lõi cần quan tâm của giáo dục Việt Nam trong những năm tới. Con đường đã vạch ra, chỉ cần thực hiện, nhưng biến từ mục tiêu sang hiện thực không bao giờ là một điều dễ dàng. Học hỏi kinh nghiệm của các nước đã đi trước luôn là điều cần thiết để tránh cho chúng ta những cái giá quá đắt của việc phải rút ra bài học từ những sai lầm của chính mình.

Du học, những điều nên biết

Bài này tôi viết theo sự đặt hàng về đề tài của báo Nhân Dân, đã được PV bổ sung thêm ý và đăng trên báo cuối tuần qua, với bút hiệu Anh Khuê (tên con gái) và tên của PV xử lý bài. Các bạn có thể đọc bài đã xử lý ở đây: http://www.nhandan.com.vn/cuoituan/chuyen-de/item/21645702-doi-hoi-tu-thuc-te.html. Còn dưới đây là bài gốc mà tôi đã gửi. Các bạn đọc cho biết nhé.
----------------

Du học, những điều cần biết[1]

Du học, nhu cầu của thời đại

Đã trở thành thông lệ, trong vòng một thập niên trở lại đây mùa tuyển sinh của trường đại học của Việt Nam cũng đồng thời là mùa hoạt động của các trung tâm du học và mùa hội thảo thông tin giới thiệu chương trình đào tạo của các trường đại học quốc tế. Với số dân gần cả trăm triệu người, lại là một nước có dân số trẻ và truyền thống sẵn sàng đầu tư tối đa cho việc học, Việt Nam đang được tất cả các nước xuất khẩu giáo dục đại học hàng đầu như Mỹ, Úc, Anh vv quan tâm với tư cách là một thị trường quan trọng. 

Có thể kể một vài con số ấn tượng. Theo báo cáo của Viện Giáo dục Quốc tế (Mỹ), năm 2012 Việt Nam có vị trí thứ 8 trên toàn thế giới trong số những quốc gia có số lượng sinh viên du học tại Mỹ đông nhất, và là quốc gia có vị trí thứ 5 nếu tính riêng khu vực Đông Á, chỉ sau những quốc gia rất đông dân như Trung Quốc, hoặc có thu cập cao hơn Việt Nam rất nhiều lần Hàn Quốc, Đài Loan, và Nhật Bản[2]. Một báo cáo khác của tổ chức WENR (Mỹ) cho thấy số lượng sinh viên Việt Nam du học ở Mỹ đã tăng liên tục trong những năm qua, từ khoảng 4,500 sinh viên vào năm 2006 đến 15,500 vào năm 2012, tức tăng hơn 300% trong vòng 7 năm[3]. Nhưng Mỹ không phải là điểm đến duy nhất của sinh viên Việt Nam, cũng chưa phải là nơi có số lượng du học sinh nhiều nhất. Theo số liệu thống kê của Cục Đào tạo với nước ngoài thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo, năm 2012 có đến trên 100,000 du học sinh đang học ở nước ngoài, trong đó ba nước có số lượng cao nhất là Australia (gần 25%), Hoa Kỳ (16%), và Trung Quốc (13%). 

Thực ra, sự gia tăng nhu cầu du học trong thời gian không chỉ có ở riêng Việt Nam, cũng không phải chỉ có ở các nước kém phát triển như Việt Nam, mà là một xu hướng mới của toàn thế giới trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay. Ngay cả sinh viên các nước phát triển như Mỹ và châu Âu ngày nay cũng có nhu cầu học tập ở một đất nước bên ngoài biên giới quốc gia của mình, vì điều này sẽ mang lại cho họ những trải nghiệm quốc tế rất cần thiết trong môi trường làm việc của một kinh tế toàn cầu.  Tuy nhiên, đối với du học sinh từ các nước đang phát triển như Việt Nam thì cái những lợi của việc du học còn nhiều hơn gấp bội. Trước hết, nền giáo dục đại học của các nước tiên tiến có chất lượng tốt hơn nhiều so với giáo dục đại học của Việt Nam. Người học không chỉ được tiếp cận với những kiến thức cập nhật nhất, được học hành trong những điều kiện tốt nhất về sách vở tài liệu, phòng thí nghiệm và trang thiết bị tối tân, mà còn được có cơ hội học và sử dụng thành thạo một ngoại ngữ (ngôn ngữ của quốc gia mà họ chọn để theo học), được tiếp xúc và tương tác với các nhà khoa học hàng đầu, được giao lưu với bạn bè từ khắp nơi trên thế giới, và được trải nghiệm một nền văn hóa mới, một cuộc sống ở một thế giới văn minh hiện đại. 

Có thể nói, thời gian 4, 5 năm học đại học ở một nước tiên tiến là một cơ hội hiếm có đối với một học sinh vừa tốt nghiệp trung học phổ thông, tạo ra những tác động hết sức quan trọng đối với sự phát triển tính cách và trí tuệ của một sinh viên, thậm chí gần như đã biến đổi họ thành một con người khác, tự tin hơn năng động hơn, và tất nhiên, có trình độ chuyên môn vững vàng hơn. Không có gì lạ nếu các nhà tuyển dụng, mà đặc biệt là các công ty đa quốc gia, thường dành ưu tiên trong tuyển dụng cho các ứng viên như vậy. 

Không chỉ có hoa hồng

Với những cái lợi vừa nêu, không lạ gì nếu ngày càng có nhiều người Việt Nam ôm mộng du học, cho dù có phải trả toàn bộ chi phí. Cũng theo số liệu của Cục Đào tạo với nước ngoài, trong số trên 100,000 người Việt Nam đang đi du học trên khắp thế thì tuyệt đại đa số là du học tự túc, do cá nhân tự trang trải chi phí. Và cần phải nhấn mạnh rằng đây là một sự đầu tư vô cùng lớn. Chỉ riêng học phí cho một năm học ở Mỹ hoặc Úc – chưa kể chi phí ăn ở và sinh hoạt – không thể tính dưới con số 20,000 đô la, có nghĩa là học phí cho một tấm bằng đại học lên đến cả trăm ngàn đô. Nhưng điều đáng buồn là mặc dù bỏ ra số tiền lớn như vậy nhưng không phải ai cũng thành công trong cuộc đầu tư này. 

Cho đến nay chưa có một thống kê cụ thể nào để có thể nói chính xác về tỷ lệ thất bại hoặc rủi ro của các du học sinh, nhưng những câu chuyện chia sẻ trong cộng đồng hoặc được đưa trên báo chí cho thấy con đường du học không phải là trải đầy hoa hồng. Đã có những trường hợp xôi hỏng bỏng không, bỏ tiền bạc và thời gian ra để đi học mất vài năm mà cuối cùng không thể nào học xong để lấy được tấm bằng đành phải trở về nhà tay trắng, vì sinh không đủ sức – cả ngoại ngữ lẫn chuyên môn – để theo đuổi ngành mình đã chọn. Nhẹ hơn là phải kéo dài thời gian học hơn dự tính, đồng nghĩa với việc phải tốn kém thêm tiền bạc và thời gian, dẫn đến việc gia đình phải vay nợ để trả tiền học cho con em mình, nếu không muốn phải bỏ dở việc học do chưa học xong mà tiền đã hết.   

Một rủi ro thường gặp hơn, đặc biệt là đối với những trường hợp du học sinh hoặc thân nhân không có khả năng tự tìm trường mà phải thông qua các môi giới, đó là phải bỏ ra một số tiền lớn để theo học ở những ngôi trường tầm thường hạng hai, thậm chí cả những trường không hề được thừa nhận ngay tại nước chủ nhà, và chất lượng của chương trình đào tạo thậm chí còn thấp hơn cả những chương trình ở Việt Nam. Khi điều này xảy ra, thì đây không chỉ là một sự lãng phí lớn đối với cá nhân người học và gia đình, mà còn là sự chảy máu ngoại tệ đối với quốc gia, khi nguồn ngoại tệ trong dân bị thất thoát ra ngoài chỉ để mua những món hàng dỏm không sử dụng được. 

Ngoài những rủi ro về việc học tập, du học sinh cũng có thể gặp những rủi ro khác như những va chạm với những người xung quanh vì xung đột văn hóa, cảm thấy cô đơn, thậm chí trầm cảm, và trong tâm trạng ấy đôi khi có những hành động dại dột mà không kiềm chế được. Còn nhớ, cách đây vài năm, dư luận đã một phen xôn xao khi nghe tin về trường hợp du học sinh Việt Nam treo cổ tự tử trong nhà trọ ở bên Mỹ. Tất nhiên, đây là một trường hợp vô cùng ngoại lệ, nhưng những khó khăn về tâm lý của du học sinh khi phải ở một mình ở nước ngoài cũng là điều cần phải xét đến khi ta đang lên kế hoạch cho con em của mình đi du học.

Chuẩn bị tốt, tránh rủi ro

Như đã nói ở trên, quyết định đi du học là một đầu tư rất lớn của cá nhân và gia đình cho tương lai của người học, một đầu tư tính bằng tiền tỷ. Nếu đó là một đầu tư để làm ăn thì chắc chắn ta sẽ phải có bước chuẩn bị, phải xem xét mọi thông tin, phải cân nhắc, đắn đo, xem xét kỹ lưỡng mọi mặt trước khi thực hiện.  Giấc mơ du học – giấc mơ chính đáng của rất nhiều người trẻ và gia đình hiện nay – cũng đòi hỏi một sự đầu tư tương tự nếu chúng ta không muốn biến giấc mơ ấy thành một cơn ác mộng. 

Không chỉ chuẩn bị về tiền – dù đây vẫn là điều kiện đầu tiên mà chúng ta phải xem xét đến – mà còn là thông tin về trường đại học mình sẽ chọn, năng lực học tập của bản thân, và dự tính về nghề nghiệp trong tương lai. Quan trọng nhất trong quá trình chuẩn bị vẫn là những thông tin chính xác và khách quan chứ không phải những lời “tư vấn” lấy được của các công ty du học thiếu trách nhiệm. Một lời khuyên nhỏ dễ thực hiện: Hãy tận dụng các nguồn thông tin chính thức từ chính phủ các nước, thường được đặt ở một bộ phận thông tin trong các đại sứ quán/lãnh sự quán. Những thông tin này – được tiếp cận từ sớm, khoảng 1, 2 năm trước thời gian quyết định đi du học – sẽ giúp ta lường trước những khó khăn và tránh được những rủi ro đáng tiếc.

---

[1] Bài viết theo đặt hàng của báo Nhân Dân, viết xong 10/11/2013

[2] http://www.wes.org/ewenr/13june/practical.htm

[3] http://wenr.wes.org/2013/06/vietnam-trends-in-international-and-domestic-education/